De uitrol van de slimme gasmeter is in volle gang. Hoe werkt deze meter eigenlijk precies? En loopt de invoering van het apparaat volgens plan? Gawalo zocht het uit.

De vaart zit er goed in met de installatie van de slimme meters. Begin dit jaar startte de kleinschalige uitrol door de netbeheerders, die tot 2014 duurt en ongeveer 500.000 huishoudens een nieuwe gasmeter en elektriciteitsmeter moet opleveren. Vanaf 2014 zullen dan hele woningblokken tegelijk aangepakt worden in wat de grootschalige uitrol heet.

Die grote stappen moeten de netbeheerders ook wel maken. Vanuit Brussel komt namelijk de eis dat in 2020 80 procent van de Nederlandse woningen voorzien is van slimme meetkastjes. De netbeheerders moeten overigens wel netjes vragen of de klant slimme meters wenst. Het politieke debat over mogelijke privacyschendingen heeft namelijk als uitkomst gekregen dat de slimme meter alleen op vrijwillige basis geïnstalleerd mag worden. Het aantal weigeraars ligt volgens Netbeheer Nederland op 2 à 3 procent.

Maar ook kleinschalige uitrol is dus niet zo kleinschalig. Netbeheerders plaatsen nu overal slimme meters als de oude aan vervanging toe is. Ook bij renovatieprojecten en nieuwbouw zetten installateurs standaard een slimme meter terug. Daarnaast zijn er nog de zogenoemde ‘prioriteitsaanvragen’, slimme meters die worden aangevraagd door particulieren die niet willen wachten en het nu al leuk vinden om ‘smart’ met energie om te gaan.

Elektriciteitsmeter is de hub

In de meterkast is de slimme elektriciteitsmeter de dominante eenheid, de hub. De gasmeter stuurt elk uur een signaal naar de elektriciteitsmeter, die op zijn beurt de verbruikgegevens van zowel de gasmeter als de elektriciteitsmeter eens in de twee maanden doorgeeft aan de netbeheerder. De netbeheerder stuurt die gegevens tweemaandelijks naar de energieleverancier en ook nog één keer per jaar voor de jaarrekening. De elektriciteitsmeter moet technisch in staat zijn om de gegevens elk kwartier te meten en dagelijks door te geven aan de netbeheerder.

Om deze functionaliteit te gebruiken moet de energieleverancier wel uitdrukkelijk toestemming hebben gekregen van de afnemer. Martijn Boelhouwer, woordvoerder van Netbeheer Nederland geeft aan dat datacommunicatie relatief veel energie kost en daarom niet elk kwartier plaatsvindt “Met tien slimme meters is dat goed te doen, maar met tien miljoen?”

De elektriciteitsmeter stuurt zijn gegevens door naar de netbeheerder via een GPRS-verbinding, met een zelfde soort signaal dat we kennen van mobiele telefoons. Dit is niet enige mogelijkheid, ook communicatie via de stroomkabel (Power Line Communication, ofwel PLC) en via internet is mogelijk. In Nederland is gekozen voor de eerste optie.

De verbinding met de netbeheerders is slechts een van de verbindingen van de slimme-elektriciteitsmeter-hub. Hij maakt uiteraard ook verbinding met de gasmeter. Dit kan draadloos, via een soort Bluetooth verbinding. Deze optie komt van pas wanneer het gas op een andere plek – via de achtertuin bijvoorbeeld – het huis binnen komt. Hierbij kan een chip in beide meters ervoor zorgen dat alleen communicatie tussen de twee apparaten mogelijk is. Andere toestellen krijgen geen toegang tot het kleine netwerk. Een andere verbindingsoptie is communicatie via een snoertje. Dat kan alleen als de gas- en elektriciteitsmeter in dezelfde kast hangen.

Veiligheid

De vraag rijst her en der of het niet veel handiger zou zijn om de gasmeter en de elektriciteitsmeter te integreren in één duometer. Maar die vlieger gaat niet op. Alles wat met gas te maken heeft, moet zo ver mogelijk van stroom vandaan blijven, om de doodeenvoudige reden dat een vonkje door bijvoorbeeld een kortsluiting een flinke explosie kan veroorzaken. Maar aangezien er in de slimme gasmeter toch – zwakstroom – digitale elektronica is ingebouwd, moet er wel een elektrische voeding zijn. Die komt in de vorm van een batterij met een lange levensduur. Leverancier Landis + Gyr claimt dat de batterij in hun gasmeter 20 jaar mee gaat.

De elektriciteitsmeter heeft nog meer vertakkingsmogelijkheden. Zo staat in de voorschriften dat de elektriciteitsmeter al klaar moet zijn voor aansluiting van de meter voor stadswarmte en de watermeter. Niettemin zal het nog jaren duren voordat de politiek hier serieus zijn tanden in zal zetten. Ten slotte is er nog de verbinding met voor de consument misschien wel het meest zichtbare onderdeel van het slimme energienetwerk: de domotica, en meer in het bijzonder het energieverbruiksdisplay. Dit is het gedeelte van het netwerk dat is vrij gegeven voor de markt.

Deze domotica krijgt de energiegegevens – in tegenstelling tot de netbeheerder – wél ‘near real time’ doorgestuurd van de elektriciteitsmeter. Maar dat geldt alleen voor de stroom. Het gasverbruik kan niet vaker dan eens per uur doorgegeven worden, vanwege de doorgiftebeperkingen. Een energieleverancier die op de een of andere manier deze domotica-gegevens wil gebruiken om specifieke contractaanbiedingen te doen begeeft zich op glad ijs. Alleen de gegevens die naar de netbeheerder worden verzonden zijn namelijk gevalideerd.

Al deze bovengenoemde verbindingen krijgen codes mee die beginnen met de letter ‘p’. P1 is de poort die de verbinding mogelijk maakt met de domotica. P2 is de verbinding tussen gasmeter en elektriciteitsmeter, P3 is de verbinding met de netbeheerder en P4 ten slotte is de verbinding tussen de netbeheerder en de energieleverancier.

2.2 vs 4.0

De eisen die de overheid aan de slimme meter stelt worden steeds strenger. De meters die in 2012 worden geïnstalleerd, voldoen aan de eisen DSMR (Dutch Smart Meter Requirements) 2.2 plus. Vanaf januari 2013 gaat de DSMR 4.0 gelden. Het verschil is dat in de 4.0 meter een temperatuurscorrectie in de gasmeter komt, waardoor bij een variatie in temperatuur een verrekening plaats vindt voor een verandering in calorische waarde per volume-eenheid, ook wordt de beveiliging nog iets aangescherpt (fraudedetectie in de meter zelf) en kan er bij de meter 4.0 op het display het actuele verbruik worden afgelezen en ook of het op afstand uitlezen aan of uit staat.

Nederlandse woningen worden nu nog voorzien van DSMR 2.2 plus meters van de drie leveranciers Landis + Gyr, Itron en Elster. Zij hebben hun 4.0-versie al klaar en deze worden nu uitgebreid getest door de gezamenlijke netbeheerders. In september moet deze test zijn afgerond. Het is overigens nog niet zeker of het lukt om begin 2013 massaal van start te kunnen met meter 4.0. Martijn Boelhouwer van Netbeheer Nederland wil niet zeggen dat de planning niet gehaald wordt, maar een volmondig ‘ja’ komt er ook niet over zijn lippen. “Het wordt krap. Laten we wachten tot na de test. Pas dan kunnen we met recht en rede zeggen of het lukt. Er moet in ieder geval niks meer mis gaan.”

Leveranciers

Vorig jaar juni koos Netbeheer Nederland de drie leveranciers Landis + Gyr, Itron en Elster na een zogenoemde ‘concurrentiegerichte dialoog’, een soort tender waarbij opdrachtgever en opdrachtnemers samen brainstormen over de inhoud van de uiteindelijke opdracht. Itron en Landis + Gyr leveren zowel elektriciteitsmeter als gasmeter. Elster levert alleen de gasmeter. Landis + Gyr is de enige gasmeter die nu ook al gebruikt wordt door netbeheerders. De meter van Landis + Gyr is ook de enige die gebruik maakt van ultrasone techniek. Die van Itron en Elster zijn balgenmeters.

Het is nu nog niet helemaal duidelijk welke netbeheerder met welke meter gaat werken en vooral ook hoeveel meters van welk merk de netbeheerders krijgen. De verdeling gaat volgens een methode die ‘allotment procedure’ heet. Het komt er op neer dat Netbeheer Nederland straks van elke leverancier een bepaald aantal meters afneemt. Het aantal hangt af van de prijs en de kwaliteit van de meter. Nadat deze beslissing is gemaakt zijn eerst de kleine netbeheerders zoals Westland Infra en Intergas aan de beurt. Zij mogen een of twee meters naar hun smaak uitkiezen. Het restant wordt vervolgens in een gelijke verhouding verdeeld over de grote netbeheerders.

Het kan dus zijn dat grote netbeheerders straks twee meters in hun pakket hebben zitten, maar drie is ook mogelijk. Eén is niet erg waarschijnlijk. De netbeheerders mogen vervolgens zelf beslissen welke meter ze waar installeren. Volgens Martijn Boelhouwer van Netbeheer Nederland vinden netbeheerders het wel prettig om meerdere meters te kunnen leveren. “Dat maakt ze minder afhankelijk van leveranciers.”

Monteurs 

Netwerkbedrijf Enexis schakelt zo nu en dan extra aannemers in om het werk aan te kunnen, maar de meeste plaatsingen doet het bedrijf met de bestaande aannemers en werknemers. “Het gaat meestal om vervangingen die anders ook gedaan moesten worden. Verschil is dat we nu meteen twee meters plaatsen als er eigenlijk maar één vervangen hoeft te worden”, zegt Fons Jansen, manager Slimme Meters bij Enexis.

De twee voornaamste problemen waar de monteurs mee te maken krijgen zijn verschillen in de hard-op-hardafstand (afstand tussen aanvoer- en afvoerleiding) en aansluitdiameters die te groot of te klein zijn. “Bij een te grote hard-op-hardafstand moet er een koppelstuk tussen gefit worden. En fitwerk mag een monteur niet doen. Vaak constateert hij pas ter plekke dat dit het geval is en dan moet hij eerst iemand anders langs laten komen”, aldus Jansen. Behalve deze problemen is er zo nu en dan sprake van ruimtegebrek. En een enkele keer blijkt de afstand tussen de gasmeter en de elektriciteitsmeter zo groot, dat zelfs een draadloze oplossing niet toereikend is. “Dan plaatsen we geen slimme gasmeter.” De komst van de meter 4.0 baart Jansen niet al te veel zorgen. “Het gaat iets meer richting draadloos, maar zulke installaties zijn eerder eenvoudiger, dan die met een draadje.”

Politiek

Twee technische mogelijkheden van de slimme gasmeter werden dit jaar nog door de politiek onder de aandacht gebracht. Zo was er minister Maxime Verhagen, die wilde uitzoeken in hoeverre het ‘knijpen’ van de energietoevoer voor wanbetalers mogelijk was. Feit is dat de elektriciteitsmeter deze knijpmogelijkheid heeft. De gasmeter kan niet knijpen – al was het alleen maar uit veiligheidsoverwegingen – , maar hij heeft wel een op afstand bestuurbare open/dicht klep. Deze kan in geval van nieuwbouw voor nieuwe aansluitingen worden ingezet.

Dan was er nog het product van Johan van der Donk, die het ingenieuze plan had om brand-, rook, en CO-detectieapparatuur te koppelen aan de gasmeter. Deze zou bij een seintje automatisch kunnen worden uitgeschakeld. Kamerlid Paulus Jansen van de SP pakte het idee op en vroeg aan minister Liesbeth Spies of zij het ook wat vond. Spies zegde toe om Van der Donk en de netbeheerders met elkaar in contact te brengen. Martijn Boelhouwer van Netbeheer Nederland zegt dat de uitnodiging voor een nadere kennismaking inmiddels de deur uit is. “Maar dat is niet exclusief voor de heer Van der Donk hoor. We nodigen iedereen met een goed idee uit om met ons te komen praten.”

Verschenen in GAWALO, januari 2013 (p 31-33)